According to a UN report, 4789 people died from violence in Haiti in 2023. The situation in the country is unstable, and the capital is ruled by some 200 local gangs. One can only move around the city safely with a local guide. In January 2024 when this text was written, no foreign media were left in the country.

HERE IS HAITI

They sit on crates, the three of them, in the middle of the ghetto. The heat is giving out, on top of which one has to constantly ward off flies. One of the boys is wearing a flowery shirt, he’s lost in thought. The other has slanted eyes and features of a Polynesian. This one is quick to joke around, making faces at girls passing by, while they roll their eyes. The third one is quiet, focused, emotionless. He studies the area, listens. If any of those three boys had left the ghetto and ended up in the hands of the Bwa Kale, they would have been burned alive. The execution would take place in daylight, in front of the police station, because that's how the gang members are dealt with in Port au Prince. 

He has an olive shirt, sparse hair, shifty eyes, and clammy hands. "I have been working in Port au Prince for sixteen years. I've seen everything. Everything. At the memory of the earthquake I get shivers. My family returned to Ireland, to Galway. They left after a man on a motorcycle followed us for several hours one day. They left because they were afraid of kidnapping. Everyone here is afraid of kidnapping."

The people who were here with me, journalists, saw a lot. But one of them saw hell. We were on the edge of the neighborhood, focused, concentrated on getting out, when the street was blocked by about twenty motorcycles. On each of them sat a man with a gun. A black car slowly drove into the ghetto area. A well-dressed man stepped out of the car without a word. The man had a barrel held to his temple. We saw something that one should not see. Something one really should never see. We saw something you don't go beyond the ghetto border with. You see, I had a car at the time whose horn didn't work. I don't usually get upset, you see I've lived in Port au Prince since I was a kid. But then yes, then I was upset. At that time I was thinking only one "how?". Only that one "how?" was going round and round in my head. "How do I get out of here? And do you know what I did? I pressed that horn. And that horn worked that one and only time and the motorcycles slowly parted and I slowly left. And then it never worked again, not once more.  And then, driving on, I could see in the mirror people driving behind me, street after street, turn after turn. But they stopped, disappeared somewhere in the distance. I don't know why. I don't know how it happened.

A black car pulls up in front of the house, the house is falling apart, like everything around it. 

But despite this decay something is happening here, there is some movement, some life. And before anyone gets out of that car three children run ahead chasing plastic wheels with sticks. And even before the door opens a white Caribbean bird flies by. And it gets quieter, and the guys are no longer joking around. And the girl who walked down the street stands in the shadows, in front of the facade of a half-scattered house and casts glances then at us then at the car.

"Ey Blanc!" That's what they call out when you walk by and look either in surprise or curiosity, and then they disappear, lost in the crowd, sinking into the distance, into the thicket of stalls, tables, because the whole city is a big fair, everyone sells what they have, carrots, onions, tomatoes, plantains, collards, pigeon peas pwa kongo, sultan’s turban, cherimoya fruit or sugar apple, pomegranate, lima beans, hibiscus, cashews, live goats or turkeys. There is no public or private space, everything is part of a huge exchange point and there are even paintings by naïve painters, a bargain for tourists – but here there are no tourists, the hotels are weathering empty, water has been drained from the pools and wild mangrove trees are growing in the courtyards.

I haven't heard gunshots for three days. Yes, I haven't heard gunshots for four days, now it's the holiday season, it's calm. It's quiet because the gangs are barricading themselves, they're afraid of the people, they're afraid of the police, they're afraid of the United States which wants to bring in soldiers here. But the soldiers were already here in 1915 and then again in 1994 and now they want to come again. Let them come, people say, and maybe they will help, because there is no other solution here, no prescription for this city. But the States want money for order, first x. But x is not enough, for that we can clean up the airport and the presidential palace. Let it be 2x. But rumor has it that maybe 4x can be found. So the deadline must be postponed, we must wait. And the city lives on, constantly suspended, as if pondering on the sense of its own existence.

To enter the ghetto one has to pay at the gate. Sean, when he wants to move around the ghetto, buys a pack of cigarettes. And first he will toss a cigarette here, soon he will shove a cigarette there, until finally they themselves walk up, greet each other, suspicion peels away, jokes begin, laughter can be heard. But in their hands they still firmly hold heavy, gleaming in the sun, polished rifles. For although it is now possible to enter, after all, it may not be easy to leave. Because you may have to wait until they finish shooting. Because there is a war going on here now, us against them. 

Does he pray? He doesn't. But they call him, asking him to make an appointment for them with Oungan. They usually ask for two things. The first is simpler, happiness. One can say a prayer for that intention. The second is more complicated. The second thing is revenge. This is no longer talked about so openly, these things are more hidden here, kept in silence.

He was in the Foreign Legion. He was in Guyana, in Mali, in the Congo. He is from Lower Silesia. Now he is working here. He wants to come back. He has fallen into a routine. Every day - drive from here so far, check if the engine is off, if they're accelerating. No, they are still standing in the parking lot. And this is an important personality, from overseas. It should be fine. He says he prefers this situation. He prefers it because if there is more tension he has a free hand. He can act as he sees fit. He doesn't have to wait for an order, for permission. He was in the Legion, there he had discipline. There is no life there without discipline. Before you get a gun in your hand you have imprints from using a broom. He knows what it means to follow orders. But here it's different. If there is to be a kidnapping, he prefers to act according to his own judgment, according to his own reason. Because he knows one thing. Either they will escape, they will find an escape route, or there will be a fight - and here one fights to the death. 

Yes, my colleague who is now in the States. He paid 40 thousand for his freedom. 40 thousand dollars. This is a lot of money. Here you don't earn much. It's expensive, it's true, very expensive. But no one here earns anything. The rate of gourdes, do you know the rate of gourdes? 500 gourdes is $3. It used to be different, I remember Baby Doc. Everyone was scared of Tonton Macoute, yes, but you could leave home. Back then there were 15 gourdes for $3. And how do I pay 40 thousand for my freedom? Because these kidnappings, they are not always planned. Sometimes it can just so happen that you get kidnapped. Because they need money on short notice. And then the family has to come together, has to find this money for you, or you will have a problem, a big problem.

A man gets out of the car, he's stocky but well-dressed, well-shorn. Not very tall. A studied look, nothing apodictic about him at first glance, rather something arousing sympathy. Someone opens the door, someone walks up, shakes his hand. The gaze does not fall on us, although we are the strangers here, but this is known, it is not necessary to pay attention to this, first greeting one's own. And before he approaches us a young girl comes up to him and slowly, gently, lubricates his hands with cream. And his eyes stick to the ground as if embarrassed, and his step is not at all stiff, not at all soldierly. But there is an aura around him, as if the reaction of his surroundings described him better. And when he approaches us we can smell a good perfume, we shake hands, and go to talk.

A pile of trash is burning in front of the old presidential palace. The palace is ruined by the earthquake. This area now belongs to the police, so we can go boldly. You mustn't stop anywhere for too long, but you can keep going, maybe you'll hit an inspection, maybe a checkpoint of some kind, you never know. Here lies a pile of tires. With these tires the Bwa Kale were blocking the street. Here was a checkpoint, now there is none, it has calmed down. And here is the police station, yes it was in front of this police station.

In the good times we used to go to the beach. In good times on Independence Day one would go out on the street. In good times, celebrities from abroad came, musicians, actors, writers came.

Houses no longer seem to fit in the streets, they crawl onto marshy slopes that are unsuitable for construction. And on these slopes they stand, built one on top of the other, without order, without a plan. And if this is called a village, and a Provençal village is also called by the same word then there is something wrong, there is some lack in the language. And these people did not come here for no reason, they are exiles. Banished from their own homes by the earthquake, by gang warfare. This word gang also doesn't convey the point. Because a gang sounds like something underground, operating from behind the curtains. Here there are no curtains. Here there is a neighborhood, for example Delmas 6, and if you are born in the Delmas 6 area then you are a member of the G9 family.

At the entrance gate, a dark blue sign proclaims the name of the zone. You have to reduce speed, make sure they know you are coming. You don't see them beforehand, only after entering, with a gun in hand, but not before. Before that there are silhouettes in the shadows, traders, children crouched against the wall. When one knows, knows the faces then it is easier. But you have to be careful. They need to know that we are coming, they need to look at us, confirm, verify.

And how many beautiful things there are in this country. How it all tries to break through this disorder, through this misunderstanding, through these bad associations. Where such lush vegetation, where such beaches, where such a singing language, where such religiosity without any manifestations, alive, eloquent, as if holding the whole nation in hypnotic suggestion. And in the midst of this misery and apparent madness what organization. After all, all you have to do is call here, drive this way. Then it will be fine. This one knows, this one can deliver this, this one can arrange a meeting with that. How does it work, where is it written? Laughter, ey Blanc.

We are talking. Many people changed his words, he is fed up. Here is a pool, because he wanted to show his own that these private pools in rich mansions mean nothing. Because look here, we too can build a pool. And indeed, in the middle of the ghetto, where dust rises above the barren roads, plaster falls off the buildings, and gang members clench their weapons nervously in their hands, there is a pool, and not just any pool, an ornate one, with mosaics on the edges, encased in tiles, and enclosed by a wall all around, so that in the early afternoon the space is quite well shaded. Cherizier looks at it distrustfully, saying we can't show it because they have an algae problem now. You can't present yourself to the world with such a picture. And yet it is this pool, full of algae in the middle of the ghetto, and this leader, looking on with his lone regret of a lost uprising.

In 2022, the president died. Why did the president die? What did he not want to do? With whom did he cooperate. The answers are varied. Minerals, oil, foreign intervention, internal conflicts, the constitution come up. The answers are many, too many. The ground is uncertain, sinuous, one can easily get stuck in it. The sun bakes the streets. A chicken tied to the trunk of a motorcycle. A pool, a sumptuous pool, green from algae, almost emerald, in the middle of the ghetto. And the man disposing of it all, with a slight smile, as if too modest, stroppy. The first thing that strikes the eye in the city is smoke. Wherever you look there is always something burning. Garbage? Tires? Shacks? It's hard to determine. Ey, Blanc. Come over here. Look at my mangoes, harvested by me. This is how Haiti's face emerges from the fog and vagueness. It emerges slowly, uncertainly, tentatively. And then there's the girl carrying a basket of fruit on her head. Even in Haiti not everyone can do this, only some. And the girl who casts a stealthy glance, and the morning dew, the dew on the leaves of the pomegranate trees.

Even before I decided to go to the country I heard a name, here and there. My first "connection" asked me first, do I want to actually go into the middle, get to the bottom of it? There is a man, his name is Jimmy Cherizier, a former police officer. It's hard to get to him, because he sits there now locked up, barricaded, with his own people. But I know someone, I'll try. I'm waiting. None of this. It's not a good time, it used to be possible, now it's not. There the States are about to enter, they are exasperated. There it is better not to show up now. "If you come to fight us, we will fight, to the last drop of blood," cries Cherizier from a broken recording. This is their country, their land, their problems.

A calf's head lies in the market, bitten off by flies. Pieces of tenderloin lie, but no one wants to buy them, there is no one to pay, the vendors are roasting in the sun, hunched over, immobile in nerves, in apathy. Against the wall of the market, three elderly blacks play mancala. The pawns crackle, bouncing. If something bad were happening in the neighborhood the men would disappear. This is a good sign, the men playing mancala.

He wanted to make revolutions here like in 1791, except that here there are no people for revolution. The first time, a conspiracy was formed and the Bois Caïman ceremony took place, the priests hidden in the dense forest bathed in the blood of a pig, this stirred the blood of the people to revolt, the blood boiled in them, they moved in masses against their masters, tore them to pieces. And then came the yoke that cooled the whiff of freedom, the yoke of gold, the French debt of 150 million francs, being repaid until the beginning of the twentieth century. And then came Duvalier and his Tonton Macoute, and people were afraid to speak out, but it was at least possible to go out on Saturday to dance, to the beach, to the neighbor.

He plays the lack of interest perfectly, but something stirs in him when he starts talking about children. He says he grew up in poverty himself. Two days in a row without food were not uncommon. Now there's a plan to build orphanages here, because there are a lot of lost children without parents. Sometimes these children are healthy, and sometimes they get sick. Sometimes they manage to scrounge up gourdes, and sometimes they are left with nothing. Here in the ghetto you can feel the organizations, feel the hand of the patron. But the city is big, big and not forgiving. He has on his face several days of stubble, for the talk he came straight from the front. Photos are not allowed of his soldiers. A soldier's face is an untouchable thing. Are we done yet? We can go back near his house, there he will tell us something else. Jacques, he calls out, take them back. A boy on a motorcycle pulls up, we get on, drive through the bottlenecks of the streets.

When the tropical rain falls it's a problem, because water flows down the ravine and it's impossible to go down into town. On a daily basis it is possible to walk, but there is a lot of garbage around. This garbage rots in the sun, or burns. If there is too much mud then the houses can collapse. They built a staircase here, that is to say, they crossed people, people got together and put up step by step together. They paid some, but there was no money for everyone. But people are happy to build because these stairs are for them, so that they can get in and sell eggs or fruit, not slipping. This is some part of the stability, these stairs, steep but sure, solid.

We have been trying for two days, but it is not possible. Cherizier is on the front lines, fighting. There is a man who is an ambassador between the gangs. And this man says it can't be done now, some other time, now there is friction, constant turmoil. And I find this out in the car, in the heat, in the morning. And I only say "too bad." Sean looks at me for another moment. "Too bad," he replies. He looks out the window, at the street, maybe at the pendant stall, maybe at the decrepit car flashing past the gate. And he reaches into his pocket, turns on his phone and looks for a name. And I see the name, the name that has been heard everywhere, for a long time. I can see by his face that the attempt is pointless. Phone to his ear, lowered gaze, silence. And suddenly a flash, a stir, the silhouette straightens up, an indistinct voice is heard from the phone. "Babakyou, koute.”

Sean grew up in an orphanage. Calm, assured, full of humility, when needed serious, when needed he can rebuke. We want something to eat, but everywhere they only have Pica Pollo. And Pica Pollo is not Haitian food, it's Dominican food. Why can't we get Haitian food here? He has slightly bloodshot eyes, dark Caribbean dreadlocks and a serene expression on his face. He watches closely, knows when to slow down, when to speed up, which way to go, who to talk to. You can't hear judgment in his words, he takes in information to himself, analyzes. His girlfriend is from Nigeria, has lush curls, a dreamy look, and speaks weak Creole. They live together here in Port au Prince, she cooks every day, and he busies himself building stairs in the slum. We stand in one parking lot, you have to exchange dollars for gourdes. With this there is no problem, you only lose when you reverse the transaction. Here you can pay with anything you have. But the gourdes are more and more and more unwieldy, you pay in thousands for dinner and tens of thousands for lodging.

A seller of magic brews brings a skull, a human white skull, and next to it lights up the candle . Nearby the puppeteer sits on an old curly chair with springs sticking out, watching. The infusion can be used for love, it can be used for enrichment. The infusion can be used to bring people back from the grave. But then there is only silence, this path is not walked further. On the sheet of a stall serving as a wall hangs a prayer book, a rosary, various old engravings. According to the Haitians themselves, they are the only people who spit on their urine. It came from Dahomey, from Ashanti, from the old kingdoms. The only country that has such contact with its roots. But Africa surrendered, and they fought back.

But they are asking, after all. They have been asking for intervention for a long time. Just what of it? Haiti is postponed. Somewhere someone drilled, somewhere someone bought something, but it's not for now. From somewhere the weapons are coming, a continuous uninterrupted stream of weapons. And there is death and anxiety and fear and sunshine and flies and music and constant movement, the city is constantly busy, it's not deserted, it's definitely not. Tires smolder, old skeletons of cars rust, rivers of bottles, cans, some kind of tropical plants, sometimes a lost goat gets caught between motorcycles. Are there many accidents here? No. The apparent chaos, for a foreigner unbridled, for a Haitian is daily bread, he knows it, he knows how to handle it, it doesn't cause him a problem.

When we are with them it will be better. They are living their daily life there in the middle. You are safe because you are with them, and the front is far away now, nothing should happen. It's worse on the street, because you don't know who's around. Besides, Delmas is different. It's not Cité Soleil. In Cité Solei you walk down streets full of garbage. In Delmas there are efforts, there is some energy that puts it all together. Nothing should happen. It can be much worse with a policeman, with a soldier. If one of them takes the passport, who knows if that passport will be seen again. And it's hard to talk to a soldier on duty. He might say, then we will take him into custody, and you bring his passport from the hotel. And if they see the passport, then maybe they'll let him go. But it's not a sure thing, because is it known who this man really is?

Delmas 6, G9 an fanmi, Jimmy Barbecue Cherizier. Cité Soleil, G-Pep, Ti Gabriel. 

Croix-de-boquetes, 400 Mawoze, Wilson Joseph. Martissant, Grand Ravine, Ti Lapi. 

Cabaret, Titanyen, Johnson Andre. Torcelle, Kraze Barye, Vitel'homme Innocent. Village de Dieu, 5 Segond, Manno. Carrefour, Baz Chen mechan, Chen Mechan. Degand, Nan Ti Bwa, Krisla. Bolosse, Baz ri Porcelaine, Ti Chéf. Bez belè, Bel Air, Kenpès.

"And even on Independence Day there was no one on the streets?" he said. "Of course, no one. Although, let me think, there were some. I saw, there were, maybe fifty people. But the rest stayed at home, with relatives, friends. They are afraid to go out. They are afraid to go across the street. Sometimes, if your house is in an area of gang activity, you have to think of something. Usually then five or six people establish there a security corridor. If you want to get to work, or to the store, or somewhere else then you have to go out the back way, sneak out of your house, and then go through the yards and houses of these six other people to get to the street which is now safe. From there you can walk down an alley to the market, and it's always better where there are a lot of people.”

You look around, there are so many things to fix, to put in order. But first you have to get rid of fear. Fear rules here, it takes precedence over everything. The cab driver remembers well how every day on the radio they said that a policeman died.

Conducting an interview with Oudun, I run out of disk space. I have to go back to the parking lot to my car to get a spare disk. I return by walking down the slope. In the parking lot, children are playing ball. They call out something to me, in Creole, put the ball in front of my foot, I shoot, the shot misses, bounces off the post.

Cherizier corrects his black scarf. " If any slave sets foot on Haitian soil he will be a free man. That's what Jean Jacques Dessalines said. In 1802 the French came, led by Napoleon, because they didn't like it. We took up arms and chased them out of here. And now if they come to meddle in our affairs again, we will not hesitate." He rubs his eyes, tired. "These children, it's most unfortunate for these children."

They lead us away. We leave, and they stay. Our questions multiply, and their patience, their deep thoughtfulness remains. They look behind us with tired eyes. The gate slowly opens, to the wide stuffy street, to the sizzle and bustle of the city.

This much is certain. The pearl of antilia is on the verge of exhaustion. And something inside you crumbles, something inside you shatters at this sight. But the Haitians feel that their time will come, they all feel it, without exception. They feel that what is happening on the surface will pass, and what is deep inside them, uninterrupted, will remain. It takes time, it takes attention, it takes understanding. Haitians are a reflective nation. They are constantly analyzing their situation, looking for causes. They know that if help does not come from outside they will have to fight for themselves. And when they've dealt with the garbage, with the chaos, with their own rage, there will still be a girl with a basket full of mangoes on her head walking down the street, full of character, confident and dignified. Or maybe there will be a boy walking on the other side of the street, thoughtful, wearing a floral shirt, with dark dreadlocks, a Caribbean countenance, maybe he will be walking aimlessly, and when someone asks him he will answer that today is a good day, and with a sleepy, casual step he will march on.

Według raportu ONZ w Haiti w 2023 od przemocy zginęło 4789 osób. Sytuacja w kraju jest niestabilna, a stolicą rządzi około 200 miejscowych gangów. Bezpiecznie poruszać się po mieście można tylko w towarzystwie lokalnego przewodnika. W styczniu 2024 kiedy powstawał ten tekst w kraju nie pozostały już żadne zagraniczne media.

TUTAJ JEST HAITI

Siedzą na skrzyniach, we trzech, po środku getta. Upał daje się we znaki, do tego trzeba się bezustannie odpędzać od much. Jeden z chłopaków ma koszulę w kwiaty, jest pogrążony w zadumie. Drugi ma oczy skośne, rysy jak z Polinezji. Ten jest skory do żartów, stroi grymasy do przechodzących dziewczyn, one przewracają oczami. Trzeci z nich jest milczący, skoncentrowany, bezemocjonalny. Rozgląda się, nasłuchuje. Gdyby któryś z tych trzech chłopaków wyszedł z getta i trafił w ręce Bwa Kale, zostałby spalony żywcem. Egzekucji dokonano by za dnia, przed posterunkiem policji, bo tak w Port au Prince postępuje się z członkami gangów. 

Ma oliwkową koszulę, resztkę włosów, rozbiegane oczy, spracowane dłonie. „W Port au Prince pracuję od szesnastu lat. Wszystko już widziałem. Wszystko. Na wspomnienie trzęsienia ziemi mam ciarki. Moja rodzina wróciła do Irlandii, do Galway. Wyjechali po tym jak jednego dnia przez kilka godzin śledził nas człowiek na motocyklu. Wyjechali bo bali się porwania. Każdy tutaj boi się porwania.”

Ludzie którzy tu ze mną byli, dziennikarze, widzieli wiele. Ale jeden z nich widział piekło. Byliśmy na skraju dzielnicy, skupieni, skoncentrowani na wydostaniu się, kiedy ulicę zablokowało około dwudziestu motocykli. Na każdym z nich siedział mężczyzna z bronią. Na teren getta powoli wjechał czarny samochód. Z samochodu bez słowa wyszedł dobrze ubrany mężczyzna. Mężczyzna miał lufę przystawioną do skroni. Widzieliśmy coś czego się nie powinno widzieć. Czego naprawdę nigdy się nie powinno widzieć. Widzieliśmy coś z czym nie wyjeżdża się poza granicę getta. Widzisz, miałem wtedy samochód którego klakson nie działał. Ja zwykle się nie denerwuję, widzisz mieszkam w Port au Prince od dziecka. Ale wtedy tak, wtedy byłem zdenerwowany. Wtedy myślałem tylko o jednym „jak?". Tylko to jedno „jak?" kołatało mi się w głowie. „Jak się stąd wydostać?". I wiesz co zrobiłem? Nacisnąłem ten klakson. I ten klakson zadziałał ten jeden, jedyny raz i motocykle powoli się rozstąpiły, a ja powoli wyjechałem. I potem nie zadziałał już nigdy, już ani razu więcej.  A potem jadąc dalej widziałem w lusterku ludzi jadących za mną, ulica za ulicą, zakręt za zakrętem. Ale przestali, zniknęli gdzieś w oddali. Nie wiem dlaczego. Nie wiem jak to się stało.

Czarny samochód podjeżdża pod dom, dom się rozpada, tak jak wszystko wokół. Ale mimo tego rozpadu coś się tu dzieje jest jakiś ruch i jakieś życie. I zanim ktoś z tego samochodu wysiądzie przebiega przed nami trójka dzieci poganiając patykami plastikowe kółka. I jeszcze zanim drzwi się otworzą przeleci biały karaibski ptak. I robi się ciszej, a chłopaki już nie żartują. A dziewczyna która przechodziła ulicą stoi w cieniu, przed fasadą na wpół rozsypanego domu i rzuca spojrzenia to na nas to na samochód. 

„Ey Blanc!". Tak wołają kiedy się przechodzi i patrzą albo ze zdziwieniem, albo z ciekawością, a potem znikają, giną w tłumie, zapadają się w oddalenie, w gęstwinie straganów, kramów bo całe miasto to wielkie targowisko, każdy sprzedaje to co ma, marchew, cebulę, pomidory, plantany, kolczoch, groszek gołębi pwa kongo, sułtański turban, owoce flaszowca albo jabłko cukrowe, granat, limę, hibiskus, nerkowce, żywe kozy lub indyki. Nie ma przestrzeni publicznej i prywatnej, wszystko jest częścią wielkiego punktu wymiany i są nawet malunki naiwnych malarzy, okazja dla turystów - ale tu nie ma turystów, hotele wietrzeją puste, z basenów spuszczono wodę a dzikie drzewa mangowe rosną na dziedzińcach. 

Trzy dni nie słyszałem strzałów. Tak, ja cztery dni nie słyszałem strzałów, teraz jest okres świąteczny, jest spokojnie. Jest spokojnie, bo gangi się barykadują, boją się ludzi, boją się policji, boją się Stanów Zjednoczonych które chcą tu wprowadzić żołnierzy. Ale żołnierze już byli w 1915 i potem znowu w 1994 i teraz chcą przyjść znowu. Niech przyjdą, mówią ludzie, a nuż pomogą, bo tu już nie ma innego rozwiązania, nie ma recepty dla tego miasta. Ale Stany chcą pieniądze za porządek, najpierw x. Ale x to za mało, za to możemy posprzątać lotnisko i pałac prezydencki. Niech będzie 2x. Ale chodzą słuchy że może znajdzie się 4x. Więc trzeba przełożyć termin, jeszcze poczekać. A miasto wciąż żyje zawieszone i czeka, jakby się zamyśliło nad sensem swojego istnienia.

Żeby wjechać do getta trzeba zapłacić przy bramie. Sean kiedy chce się poruszać po getcie kupuje paczkę papierosów. I najpierw podsunie papierosa tu, zaraz podetknie tam, aż w końcu sami podchodzą, witają się, pierzcha podejrzliwość, zaczynają się żarty, słychać śmiech. Ale w dłoniach nadal mocno trzymają ciężkie, błyszczące w słońcu, wypolerowane karabiny. Bo chociaż teraz można wjechać, to może się przecież okazać, że wyjazd nie będzie łatwy. Bo może trzeba będzie poczekać aż skończą strzelać. Bo tutaj teraz trwa wojna, my przeciwko nim. 

Czy on się modli? On nie. Ale dzwonią do niego, proszą, żeby umówił ich z Oungan’em. Prosi się zwykle o dwie rzeczy. Pierwsza jest prostsza, szczęście. Można odprawić modlitwę w tej intencji. Druga jest bardziej skomplikowana. Druga rzecz to zemsta. O tym się już tak otwarcie nie mówi, te sprawy są tutaj bardziej ukryte, zachowane w milczeniu. 

On, lokalny szef ochrony. Był w Legii cudzoziemskiej. Był w Gujanie, w Mali, w Kongu. Jest z dolnego Śląska. Teraz pracuje tutaj. Chce wrócić. Wpadł w rutynę. Każdy dzień –  przejechać stąd dotąd, skontrolować, czy silnik wyłączony, czy nie przyspieszają. Nie, nadal stoją na parkingu. A to jest ważna osobistość, zamorska. Powinno być dobrze. On mówi, że woli tę sytuację. Woli bo jak jest więcej napięcia to ma wolną rękę. Może postępować tak jak uważa. Nie musi czekać na rozkaz, na pozwolenie. Był w Legii tam jest dyscyplina. Tam nie ma życia bez dyscypliny. Zanim dostanie się broń do ręki ma się odciski od używania miotły. Wie co to znaczy wykonywać rozkazy. Ale tu to co innego. Jeśli ma dojść do porwania, to woli działać według własnej oceny, zgodnie z własnym rozsądkiem. Bo on wie jedno. Albo uciekną, albo znajdą drogę ucieczki, albo będzie walka – a tutaj się walczy na śmierć i życie. 

Tak, mój kolega który teraz jest w Stanach. Zapłacił 40 tysięcy za swoją wolność. 40 tysięcy dolarów. To jest bardzo dużo pieniędzy. Tutaj nie zarabia się dużo. Jest drogo, to prawda, bardzo drogo. Ale nikt tutaj nic nie zarabia. Kurs gourdes, znasz kurs gourdes? 500 gourdes to 3 dolary. Inaczej było kiedyś, ja pamiętam Baby Doca. Wszyscy się bali Tonton Macoute, tak, ale można było wyjść z domu. Wtedy było 15 gourdes za 3 dolary. I jak mam zapłacić 40 tysięcy za swoją wolność? Bo te porwania, one nie są zawsze planowane. Czasami się po prostu zdarzy, może się zdarzyć, że zostaniesz porwany. Bo na szybko się potrzebuje pieniędzy. I wtedy rodzina musi się zrzucić, musi znaleźć te pieniądze dla ciebie, albo będziesz miał problem, duży problem.

Mężczyzna wychodzi z samochodu, jest krępy ale dobrze ubrany, ostrzyżony. Niewysoki. Badawcze spojrzenie, nic w nim apodyktycznego na pierwszy rzut oka, raczej coś budzącego sympatię. Ktoś otwiera drzwi, ktoś podchodzi, podaje rękę. Spojrzenie nie pada na nas, chociaż to my tu jesteśmy obcy, ale to jest wiadome, do tego nie trzeba przywiązywać uwagi, najpierw należy się przywitać ze swoimi. I zanim podejdzie do nas podchodzi do niego młoda dziewczyna i powoli, delikatnie, smaruje mu ręce kremem. A jego oczy trzymają się ziemi jakby zawstydzone, a krok wcale nie jest sztywny, wcale nie jest żołnierski. Ale jest wokół niego aura, jakby opisywała go lepiej reakcja jego otoczenia. I kiedy zbliża się do nas czuć zapach dobrych perfum, podajemy sobie ręce, idziemy porozmawiać. 

Przed byłym pałacem prezydenckim płonie sterta śmieci. Pałac jest zrujnowany przez trzęsienie ziemi. Ten teren teraz należy do policji, więc możemy śmiało jechać. Nie wolno się nigdzie zbyt długo zatrzymać, ale można jechać dalej, może się trafi na kontrolę, może na jakiś posterunek, nigdy nie wiadomo. Tutaj leży sterta opon. Tymi oponami Bwa Kale blokowali ulicę. Tutaj był punkt kontrolny, teraz nie ma, uspokoiło się. A tu jest komisariat policji, tak to przed tym komisariatem.

W dobrych czasach chodziło się na plażę. W dobrych czasach w dzień niepodległości wychodziło się na ulicę. W dobrych czasach przyjeżdżały gwiazdy z zagranicy, przyjeżdżali muzycy, aktorzy, pisarze.

Domy zdają nie mieścić się już w ulicach, wypełzają na podmokłe zbocza które nie nadają się pod budowę. I na tych zboczach stoją, pobudowane jeden na drugim, bez ładu, bez planu. I jeśli to się nazywa wioska, i prowansalska wioska nazywa się też tym samym słowem to jest coś nie tak, jest jakiś brak w języku. A ci ludzie nie przyszli tu bez powodu, to są banici. Wygnani z własnych domów przez trzęsienie ziemi, przez walkę gangów. To słowo gang także nie oddaje sedna sprawy. Bo gang to brzmi jak coś podziemnego, działającego zza kulis. Tutaj nie ma żadnych kulis. Tu jest dzielnica, na przykład delmas 6, i jeśli rodzisz się na terenie delmas 6 to jesteś członkiem rodziny G9.  

Przy bramie wjazdowej granatowa tabliczka obwieszcza nazwę strefy. Trzeba zmniejszyć prędkość, upewnić się, że wiedzą, że nadjeżdżamy. Ich się wcześniej nie widzi, dopiero po wjeździe, z bronią w ręku, ale wcześniej nie. Wcześniej są sylwetki w cieniu, handlarze, dzieci przycupnięte pod ścianą. Kiedy się wie, zna twarze wtedy jest łatwiej. Ale trzeba zachować ostrożność. Muszą wiedzieć, że nadjeżdżamy, muszą się nam przyjrzeć, potwierdzić, zweryfikować.

A ile jest pięknych rzeczy w tym kraju. Jak się to wszystko stara przebić przez ten nieład, przez to niezrozumienie, przez te złe skojarzenia. Gdzie taka bujna roślinność, gdzie takie plaże, gdzie taki śpiewny język, gdzie taka religijność bez żadnych manifestów, żywa, wymowna, jak gdyby trzymająca cały naród w hipnotycznej sugestii. I pośród tej niedoli i pozornego obłędu jaka organizacja. Przecież wystarczy zadzwonić tu, przejechać tędy. Wtedy będzie dobrze. Ten wie, ten może dostarczyć to, ten zorganizować spotkanie z tym. Jak to działa, gdzie to jest napisane? Śmiech, ey Blanc.

Rozmawiamy. Wiele ludzi zmieniało jego słowa, ma dość. Tutaj jest basen, bo chciał pokazać swoim, że te prywatne baseny w bogatych rezydencjach nie znaczą nic. Bo patrzcie tutaj i my możemy zbudować basen. I rzeczywiście po środku getta, gdzie pył unosi się nad jałowymi drogami, z budynków odpada tynk, a w dłoniach  członkowie gangu zaciskają nerwowo broń, jest basen i to nie byle jaki, zdobny, z mozaikami na brzegach, obudowany kafelkami, a dookoła wygrodzony murem, tak, że wczesnym popołudniem przestrzeń jest całkiem dobrze ocieniona. Cherizier patrzy nieufnie, mówi, że nie możemy tego pokazać, bo mają teraz problem z algami. Takim obrazem nie można się prezentować światu. A jednak to właśnie ten basen, pełen alg pośrodku getta i ten przywódca, patrzący ze swoim ukrywanym smutkiem utraconego powstania.

W 2022 roku zginął prezydent. Dlaczego zginął prezydent? Czego nie chciał zrobić? Z kim współpracował. Odpowiedzi są różne. Pojawiają się minerały, ropa, zagraniczna interwencja, wewnętrzne konflikty, konstytucja. Odpowiedzi jest wiele, zbyt wiele. Grunt jest niepewny, grząski, można w nim łatwo utknąć. Słońce piecze ulice. Kurczak przywiązany do bagażnika motocykla. Basen, wystawny basen, zielony od glonów, prawie szmaragdowy, pośrodku getta. I ten jakby zbywający to wszystko człowiek, z lekkim uśmiechem, jakby zbyt skromny, stropiony. Pierwsze co rzuca się w oczy w mieście to dym. Gdzie się nie spojrzy zawsze coś płonie. Śmieci? Opony? Chaty? Ciężko zdeterminować. Ey, Blanc. Chodź tutaj. Spójrz na moje mango, zebrane przeze mnie. Tak z mgły i niejasności wyłania się twarz Haiti. Wyłania się powoli, niepewnie, nieśmiało. I jeszcze dziewczyna niosąca kosz z owocami na głowie. Nawet w Haiti nie każdy potrafi to zrobić, tylko niektórzy. I ta dziewczyna która rzuca ukradkowe spojrzenie, i ranna rosa, rosa na liściach drzew granatu.

Jeszcze zanim postanowiłem udać się do kraju słyszałem naziwsko, tu i tam. Mój pierwszy ‚‚łącznik” spytał mnie najpierw, czy chcę wejść rzeczywiście w sam środek, dotrzeć do sedna? Jest człowiek, nazywa się  Jimmy Cherizier, były policjant. Ciężko do niego się dostać, bo on tam teraz siedzi  zamknięty, zabarykadowany, z własnymi ludźmi. Ale znam kogoś, spróbuję. Czekam. Nic z tego. To nie jest dobry czas, kiedyś się dało, teraz nie. Tam zaraz wejdą Stany, oni są rozjuszeni. Tam się teraz lepiej nie pokazywać. ‚‚Jeśli przyjdziecie walczyć z nami, my będziemy walczyć, do ostatniej kropli krwi" woła Cherizier z przerywanego nagrania. To ich kraj, ich ziemia, ich problemy.

Na targu leży głową cielęcia, obgryziona przez muchy. Leżą kawałki polędwicy, ale nikt nie chce ich kupić, nie ma komu zapłacić, sprzedawcy prażą się w słońcu, gnuśnieją, nieruchomieją w nerwach, w apatii. Pod ścianą marketu trzech starszych czarnych gra w Mankala. Pionki trzaskają, podskakują. Gdyby coś złego działo się w okolicy panowie by zniknęli. To dobry znak, panowie grający w Mankala.

Chciał tutaj zrobić rewolucje jak w 1791. Tyle że tutaj nie ma ludzi do rewolucji. Za pierwszym razem zawiązał się spisek i odbyła się ceremonia Bois Caïman, kapłani skryci w gęstym lesie wykąpali się we krwi świni, to pobudziło krew ludzi do buntu, krew w nich zawrzała, ruszyli masą na swoich panów, rozerwali ich na strzępy. A potem przyszło jarzmo które ochłodziło powiew wolności, jarzmo złota, francuski dług 150 milionów franków, spłacany aż do początku dwudziestego wieku. A potem przyszedł Duvalier i jego Tonton Macoute i ludzie bali się mówić głośno, ale dało się  przynajmniej wyjść w sobotę na tańce, na plażę, do sąsiada. 

Świetnie gra brak zainteresowania, ale coś się w nim rusza kiedy zaczyna mówić o dzieciach. Mówi że sam wychował się w nędzy. Dwa dni pod rząd bez jedzenia nie były rzadkością. Teraz jest plan żeby zbudować tu sierocińce, bo tu jest masa dzieci zagubionych, bez rodziców. Czasami te dzieci są zdrowe, a czasami chorują. Czasami uda im się wyżebrać gourdes, a czasami zostają z niczym. Tu w getcie czuć organizacje, czuć rękę patrona. Ale miasto jest wielkie, wielkie i nie wybacza. On ma na twarzy kilkudniowy zarost, porozmawiać przyjechał prosto z frontu. Zdjęć nie wolno robić jego żołnierzom. Twarz żołnierza to jest rzecz nietykalna. Czy już skończyliśmy? Możemy wrócić pod jego dom, tam nam jeszcze coś powie. Jacques, woła, zabierz ich z powrotem. Chłopak na motocyklu podjeżdża, wsiadamy, jedziemy przez wąskie gardła ulic.

Kiedy spada tropikalny deszcz to jest problem, bo wąwozem płynie woda i nie da się zejść do miasta. Na co dzień da się przejść, ale dookoła jest pełno śmieci. Te śmieci gniją w słońcu, albo płoną. Jeśli będzie za dużo błota to domy mogą się zapaść. Zbudowali tu schody, to znaczy skrzyknęli ludzi, ludzie zebrali się i razem stawiali stopień po stopniu. Niektórym zapłacili, ale dla wszystkich nie było pieniędzy. Ale ludzie chętnie budują bo te schody są dla nich, żeby się dało wejść i sprzedać jaja albo owoce, nie ślizgać się. To jest jakiś fragment stabilności te schody, strome, ale pewne, solidne.

Próbowaliśmy od dwóch dni, ale się nie da. Cherizier jest na froncie, walczy. Jest pewien człowiek który jest ambasadorem pomiędzy gangami. I ten człowiek mówi, że tego się teraz nie da zrobić, kiedy indziej, teraz są tarcia, ciągłe wrzenie. A ja się tego dowiaduje w samochodzie, w upale, o poranku. I mówię tylko ‚‚szkoda." Sean patrzy na mnie jeszcze przez chwilę. „Szkoda" odpowiada. Patrzy przez okno, na ulicę, może na stragan z wisiorkami, może na zdezelowane auto migające za bramą. I sięga do kieszeni, włącza telefon i szuka jakiegoś nazwiska. I widzę imię, to imię które słychać wszędzie, od dawna. Po jego twarzy widzę, że próba jest bezcelowa. Telefon przy uchu, spuszczony wzrok, cisza. I nagle błysk, poruszenie, sylwetka się prostuje, z telefonu słychać niewyraźny głos. „Babakyou, koute”.

Sean wychowywał się w sierocińcu. Spokojny, pewny, pełen pokory, gdy trzeba poważny, gdy trzeba potrafi zganić. Chcemy coś zjeść, ale wszędzie mają tylko Pica Pollo. A Pica Pollo to nie jest jedzenie Haitańskie, tylko Dominikańskie. Dlaczego nie możemy tu dostać jedzenia z Haiti? Ma z lekka przekrwione oczy, ciemne karaibskie dredy i pogodny wyraz twarz. Bacznie obserwuje, wie kiedy zwolnić, kiedy przyspieszyć, którędy przejechać, z kim porozmawiać. W jego słowach nie słychać oceny, przyjmuje informacje do siebie, analizuje. Jego dziewczyna jest z Nigerii, ma bujne kręcone loki, senny wygląd, słabo mówi po kreolsku. Mieszkają razem tutaj, w Port au Prince, ona codziennie gotuje, a on się zajmuje tym, żeby zbudować schody w slumsach. Stajemy na jednym parkingu, trzeba wymienić dolary na gourdes. Z tym nie ma problemu, traci się tylko przy odwrotnej transakcji. Można tu płacić wszystkim, co tylko się ma. Ale gourdes są coraz bardziej i bardziej nieporęczne, za obiad płaci się w tysiącach za nocleg w dziesiątkach tysięcy.  

Sprzedawca magicznych naparów przynosi czaszkę, ludzką białą czaszkę i obok niej rozpala świece. Obok kukiełkarz siada na starym kręconym fotelu z wystającymi sprężynami, przygląda się. Napar może służyć miłości, może służyć wzbogaceniu się. Napar może posłużyć do przywrócenia ludzi z grobu. Ale dalej jest już tylko milczenie, tą ścieżką nie chadza się dalej. Na płachcie straganu służącej za ścianę wisi modlitewnik, różaniec, różne stare ryciny. Haitańczycy są według nich samych jedynym ludem który pluje na swój mocz. To przyszło z Dahomeju, z Aszanti, ze starych królestw. Jedyny kraj który ma taki kontakt z korzeniami. Ale Afryka się poddała, a oni walczyli.

Ależ przecież proszą. Proszą o interwencję od dawna. Tylko co z tego? Haiti jest odłożone na później. Gdzieś ktoś wiercił, gdzieś ktoś coś wykupił, ale to jeszcze nie na teraz. Skądś przychodzi broń, ciągły nieprzerwany strumień broni. I jest śmierć i niepokój i strach i słońce i muchy i muzyka i ciągły ruch, miasto jest ciągle zajęte, nie jest opustoszałe, to zdecydowanie nie. Tlą się opony, rdzewieją stare szkielety aut, rzeki butelek, puszek, jakichś tropikalnych roślin, czasem zgubiona koza zaplącze się między motocyklami. Czy dużo tu wypadków? Nie. Pozorny chaos, dla cudzoziemca nieokiełznany, dla Haitańczyka jest chlebem powszednim, on go zna, wie jak się z nim obchodzić, nie sprawia mu on problemu.

Kiedy będziemy u nich będzie lepiej. Oni tam w środku żyją swoją codziennością. Jesteś bezpieczny, bo jesteś z nimi, a front jest teraz daleko, nic nie powinno się zdarzyć. Gorzej jest na ulicy, bo nie wiesz kto jest w około. Poza tym Delmas jest inne. To nie Cité Soleil. W Cité Solei idziesz ulicami pełnymi śmieci. W Delmas są starania, jest jakaś energia która to wszystko składa razem. Nic nie powinno się zdarzyć. Dużo gorzej może być z policjantem, z żołnierzem. Jeśli któryś zabierze paszport, kto wie czy ten paszport się jeszcze zobaczy. A ciężko rozmawia się z żołnierzem na służbie. On może powie, to my zabierzemy go do aresztu, a ty przywieź jego paszport z hotelu. I jak zobaczą paszport, to może wypuszczą. Ale to nic pewnego, bo czy wiadomo kim jest ten człowiek naprawdę?

Ponad dwieście gangów rządzi miastem. Te nazwy brzmią obco, nazwy dzielnic, gangów, ich przywódców: Delmas 6, G9 an fanmi, Jimmy Barbecue Cherizier. Cité Soleil, G-Pep, Ti Gabriel. Croix-de-boquetes, 400 Mawoze, Wilson Joseph. Martissant, Grand Ravine, Ti Lapi. Cabaret, Titanyen, Johnson Andre. Torcelle, Kraze Barye, Vitel'homme Innocent. Village de Dieu, 5 Segond, Manno. Carrefour, Baz Chen mechan, Chen Mechan. Degand, Nan Ti Bwa, Krisla. Bolosse, Baz ri Porcelaine, Ti Chéf. Bez belè, Bel Air, Kenpès.

„I nawet w dzień niepodległości na ulicach nie było nikogo?”„Oczywiście, nikogo. Chociaż zaraz jacyś byli. Widziałem, było, może pięćdziesiąt osób. Ale reszta została w domach, z krewnymi, znajomymi. Boją się wyjść. Boją się iść przez ulicę. Czasami, jeśli twój dom znajduje się na terenie działań gangów, trzeba coś umyslić. Zwykle wtedy pięć albo sześć osób ustanawia tam korytarz bezpieczeństwa. Jeśli chcesz dotrzeć do pracy, albo do sklepu, albo gdzieś indziej to musisz wyjść tyłem, wymknąć się ze swojego domu, a potem przejść przez podwórka i domy tych sześciu innych ludzi, żeby dojść do ulicy która jest teraz bezpieczna. Stamtąd zaułkiem możesz przejść na targ, a tam gdzie jest dużo ludzi zawsze jest lepiej.“

Rozglądasz się wokoło, tyle tu rzeczy do naprawy, do uporządkowania. Ale najpierw trzeba się pozbyć strachu. Strach tutaj rządzi, ma pierwszeństwo przed wszystkim. Taksówkarz dobrze pamięta jak każdego dnia w radiu mówili, że umiera policjant. 

Prowadząc wywiad z ounganem kończy mi się miejsce na dysku. Muszę wrócić na parking do samochodu, po dysk zapasowy. Wracam schodząc po zboczu. Na parkingu dzieci grają w piłkę. Wołają coś do mnie, po kreolsku, stawiają mi piłkę przed nogą, strzelam, strzał chybia, odbija się od słupka. 

Cherizier poprawia swoją czarną apaszkę. „Jeśli jakikolwiek niewolnik postawi stopę na Haitańskiej ziemi będzie wolnym człowiekiem. To powiedział Jean Jacques Dessalines. W 1802 przyszli Francuzi na czele z Napoleonem, bo im się to nie spodobało. Wzięliśmy broń do ręki i ich stąd przegnaliśmy. A jeśli teraz znowu przyjdą mieszać się w nasze sprawy, to my nie będziemy się wahać.” Przeciera oczy, jest zmęczony. „Te dzieci, najbardziej szkoda tych dzieci.”

Odprowadzają nas. My wyjeżdżamy, a oni zostają. Nasze pytania się mnożą, a ich cierpliwość, ich głęboka zaduma pozostaje. Patrzą za nami zmęczone oczy. Brama powoli się otwiera, na szeroką duszną ulicę, na skwar i krzątaninę miasta. 

To pewne. Perła Antyli jest na skraju wyczerpania. I to coś w tobie kruszy, coś się w środku rozbija na ten widok. Ale Haitańczycy czują, że przyjdzie ich czas, czują to wszyscy, bez wyjątku. Czują, że to co się dzieje na powierzchni przeminie, a to co w nich tkwi głęboko, nieprzerwanie, pozostanie. Potrzeba czasu, potrzeba uwagi, potrzeba zrozumienia. Haitańczycy to naród pełen refleksji. Ciągle analizują swoją sytuację, szukają przyczyn. Wiedzą, że jeśli z zewnątrz nie nadejdzie pomoc będą musieli walczyć o siebie sami. I gdy się już uporają ze śmieciami, z chaosem, ze swoją własną wściekłością, nadal tam będzie dziewczyna z koszem pełnym mango na głowie, idąca ulicą, pełna godności, pewna i dostojna. A może po drugiej stronie ulicy będzie szedł chłopak, zamyślony, w koszuli w kwiaty, z ciemnymi dredami, karaibskim obliczem, może będzie szedł bez celu, a gdy ktoś go zapyta odpowie, że dziś jest dobry dzień i śpiącym, swobodnym krokiem pomaszeruje dalej.